Het Rode Kruis pleit voor het vermijden van het gebruik van explosieve wapens in dichtbevolkte gebieden

In de gewapende conflicten van vandaag vinden vijandelijkheden steeds vaker plaats in dichtbevolkte gebieden. Hoewel er dus steeds meer gevochten wordt in steden of andere dichtbevolkte gebieden zijn de gebruikte wapens vaak oorspronkelijk ontworpen voor vijandelijkheden in open gevechtsterreinen. 

Wanneer gebruikt in bevolkte gebieden, kunnen explosieve wapens met een groot impactgebied (wide area impact) willekeurige of niet-onderscheidende gevolgen met zich meebrengen. Daarom zijn ze vaak de oorzaak van leed aan burgers, schade aan infrastructuur en de verstoring van essentiële diensten.

De Internationale Rode Kruis- en Rode Halve Maanbeweging pleit dan ook voor een vermijdingsbeleid ten aanzien van het gebruik van explosieve wapens in dichtbevolkte gebieden (Explosive Weapons in Populated Areas, EWIPA).

Over welke wapens gaat het? 

Het gaat over explosieve wapens met een groot impactgebied die gebruikt worden in dichtbevolkte gebieden. Dit wordt verder gedefinieerd als het gebruik van

• Explosieve wapens : wapens die geactiveerd worden bij de ontsteking van een explosieve substantie waarbij een ontploffing met een fragmenterend effect wordt veroorzaakt.
• Wapens met een groot impactgebied vanwege (een van) de volgende karakteristieken:
  • Een grote destructieve radius (vanwege de ontploffings- en fragmentatie bereik) van de individuele munitie, zoals bv. zware bommen, mortieren of raketten;
  • Een inaccuraat afleveringssysteem, zoals ongeleide luchtbommen of indirecte vuurwapens;
  • Ontworpen om meerdere explosieve ladingen in een groot gebied te bezorgen, zoals bijvoorbeeld raketwerpers met meerdere lopen.
• Tegen militaire doelwitten in bevolkte gebieden. Bevolkte gebieden worden gedefinieerd als elke concentratie van burgers of van burgers en burgerobjecten, permanent of tijdelijk, bebouwd of niet (een stad, stad, dorp, enz).

De humanitaire gevolgen

De humanitaire gevolgen van het gebruik van EWIPA zijn tweeledig. Enerzijds zijn er directe humanitaire gevolgen in de vorm van burgerdoden en/of -slachtoffers, verwijzend naar zowel fysiek als mentaal leed, evenals schade aan burgerobjecten zoals scholen, medische faciliteiten of huizen. 

Anderzijds kan het gebruik van EWIPA ook indirecte gevolgen of ‘domino-effecten’ (reverberating effects) met zich meebrengen, door schade te berokkenen aan essentiële infrastructuur zoals water- of elektriciteitsvoorzieningen. De vernietiging of beschadiging van die kritieke infrastructuur leidt op zijn beurt tot verstoring of onderbreking van essentiële diensten en toegang tot overlevingsmiddelen, wat bijgevolg resulteert in meer doden en ziekten en mogelijk ook in de ontheemding van de burgerbevolking. 

EWIPA en het Internationaal Humanitair Recht

Het Internationaal Humanitair Recht (IHR) omvat regels over de bescherming van personen die niet of niet langer deelnemen aan de vijandelijkheden en over het gebruik van bepaalde middelen en methoden van oorlogsvoering. Zodoende is het IHR ook van toepassing op het gebruik van EWIPA in gewapende conflicten, en dient dit gebruik conform het IHR te verlopen.

Het gebruik van explosieve wapens is niet verboden volgens het IHR (met uitzondering van specifieke wapens die verboden werden onder specifieke verdragen). Toch moet er rekening gehouden worden met de fundamentele IHR-principes bij het gebruik van EWIPA: 

• Het principe van onderscheid dat strijdende partijen steeds een onderscheid moeten maken tussen personen die wel en niet (meer) deelnemen aan de vijandelijkheden. Aanvallen mogen namelijk enkel gericht worden tegen militaire doelwitten en niet tegen burgers of civiele objecten. Hieruit vloeit het verbod op willekeurige of niet-onderscheidende aanvallen. De onnauwkeurigheid van explosieve wapens met een groot impactgebied verhoogt echter het risico dat de gevolgen van het gebruik van deze wapens in dichtbevolkte gebieden niet beperkt kunnen worden tot het militaire doelwit zoals vereist door IHR.
• Het principe van proportionaliteit bepaalt dat een aanval op een militair doelwit verboden is indien de nevenschade disproportioneel zou zijn aan het verwachte militaire voordeel, terwijl het principe van voorzorg stelt dat alle haalbare voorzorgsmaatregelen genomen moeten worden om burgerlijk leed en/of schade te beperken. Gelet op het patroon van burgerleed en schade aan civiele objecten in navolging van gewapende conflicten in dichtbevolkte gebieden, kan het betwijfeld worden of strijdende partijen voldoende rekening houden met de voorzienbare indirecte gevolgen van EWIPA in de proportionaliteitsbeoordeling van aanvallen, evenals bij het nemen van alle haalbare voorzorgsmaatregelen bij plannen en uitvoeren van militaire operaties. 

De positie van het Rode Kruis

Gezien de significante kans op niet-onderscheidende gevolgen bij het gebruik van explosieve wapens in dichtbevolkte gebieden, neemt de Internationale Rode Kruis- en Rode Halve Maanbeweging een restrictieve positie in ten opzichte van het gebruik van EWIPA. 

Dit vermijdingsbeleid houdt in dat explosieve wapens met een groot impactgebied niet gebruikt mogen worden in dichtbevolkte gebieden, tenzij voldoende risico-beperkende maatregelen genomen worden om de oppervlakte-effecten van de wapens en het daaruit volgende het risico op burgerlijke leed en/of schade te beperken. 

Met risico-beperkende maatregelen worden maatregelen en procedures bedoeld die het risico beperken tot een aanvaardbaar niveau, zoals bijvoorbeeld procedures in verband met het bepalen van doelwitten of het uitkiezen van wapens met een impact op een kleinere oppervlakte. Zulke maatregelen dienen voldoende op voorhand te worden geïdentificeerd en te goeder trouw te worden geïmplementeerd tijdens het uitvoeren van vijandelijkheden.  

Naar een politieke verklaring

In navolging van een conferentie in 2019 omtrent de bescherming van burgers in stedelijke conflicten, werd er een diplomatiek proces opgestart om een  politieke verklaring te bekomen waarin staten verklaren concrete acties te ondernemen om de humanitaire gevolgen van het gebruik van EWIPA te beperken. 

Het Rode Kruis staat positief tegenover de toekomstige totstandkoming van een politieke verklaring en ziet in deze verklaring een krachtige hefboom om het onaanvaardbare patroon van burgerlijke leed en/of schade door het gebruik van EWIPA te wijzigen. Daarnaast ziet het Rode Kruis in de aanname van de politieke verklaring een opportuniteit om het vermijdingsbeleid bij de betrokken staten te introduceren. 

Omwille van de coronacrisis werden de diplomatieke bijeenkomsten in 2020 waar de verklaring zou worden onderhandeld en aangenomen echter uitgesteld, maar uitstel is geen afstel. Op 29 januari 2021 werd een nieuwe versie van de ontwerp politieke verklaring gecirculeerd door Ierland, wat de basis zal vormen voor de verdere onderhandelingen in 2021. 

Dit blogbericht werd mede geschreven door IHR-vrijwilliger Elias Viaene.