Ook in tijden van conflict moet de mentale gezondheid beschermd worden

Op deze Werelddag van de Geestelijke Gezondheid staan we extra stil bij het feit dat gewapende conflicten niet alleen materiële vernieling en lichamelijke letsels met zich meebrengen, maar ook een verwoestende invloed hebben op de mentale gezondheid van alle betrokkenen.

Een studie van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) uit 2011 toont aan dat ongeveer 17% van de bevolking in een conflictgebied kampt met depressie, terwijl 15% van deze bevolking kampt met een posttraumatische stressstoornis. 76% tot 85% van de mensen met ernstige geestelijke gezondheidsproblemen in landen met een laag inkomen krijgt daarenboven geen enkele medische behandeling. Dit kan verstrekkende en langdurige gevolgen met zich meebrengen. Behalve medische zorg voor fysieke letsels, hebben slachtoffers van gewapende conflicten daarom vaak ook nood aan psychologische hulp. 

Juridisch kader mentale gezondheid

Hoe past de bescherming van de mentale gezondheid binnen het geheel van regels van het internationaal humanitair recht (IHR)? Het IHR beschermt het leven, de waardigheid en de gezondheid van personen die niet (of niet langer) aan de vijandelijkheden deelnemen zoals medisch personeel, gewonden en zieken, krijgsgevangenen en burgers. Daarnaast legt het IHR ook een beperking op in de keuze van middelen en methoden.

Het medische domein inzake mentale gezondheid is in de afgelopen decennia sterk geëvolueerd. Hoewel het IHR dateert van voor deze ontwikkelingen, zijn er toch enkele regels terug te vinden die inspelen op mentaal lijden:

• Respect voor zowel de fysieke als de mentale integriteit is onderdeel van de verplichting voor conflictpartijen om beschermde personen menselijk te behandelen;
• Mentaal lijden valt daarnaast ook onder het verbod op daden die gericht zijn op het zaaien van terreur ten aanzien van de burgerbevolking. 

Daarnaast biedt het Internationale Rode Kruiscomité (ICRC) in haar vernieuwde Commentaren van 2016, 2017 en 2020 bij de Verdragen van Genève van 1949 een geactualiseerde interpretatie van bepaalde regels aan die rekening houdt met moderne ontwikkelingen. Gezien de recente evolutie in het medische veld, gaan de vernieuwde Commentaren ook uitgebreid(er) in op de mentale gezondheid van beschermde personen. Zo verwijst deze vernieuwde Commentaar bij het Derde Verdrag van Genève bij de verplichting van conflictpartijen om krijgsgevangenen menselijk te behandelen bijvoorbeeld expliciet naar de mentale gezondheid van de gevangenen als maatstaf, en niet langer alleen hun fysieke toestand.

Wat de keuze van middelen en methoden van oorlogsvoering betreft, vermeldt bijvoorbeeld het Verdrag inzake Clustermunitie van 2008 psychosociale hulp expliciet  als onderdeel van de ondersteuning die verdragspartijen moeten aanbieden aan slachtoffers van clusterbommen. 

Bovendien zijn conflictpartijen gebonden door de basisprincipes van het internationaal humanitair recht, waaronder het verbod op het veroorzaken van onnodig leed, wat ook psychisch lijden omvat.

Het principe van proportionaliteit bepaalt daarnaast dat, zelfs wanneer een geplande aanval gericht is tegen een legitiem militair doelwit, het verboden is om effectief tot de aanval over te gaan indien het verwachte risico op burgerslachtoffers en/of schade aan burgerlijke goederen buiten verhouding staat tot het verwachte tastbare en rechtstreekse militaire voordeel dat de aanval zal opleveren. Hier stelt zich de vraag in welke mate men incidenteel psychisch leed van burgers in deze proportionaliteitsbeoordeling moet opnemen. Dit brengt namelijk in de praktijk enkele uitdagingen met zich mee: Hoe kan men psychisch lijden meten? Hoe kan men dit vermijden? Ondanks het feit dat een aantal recente militaire handleidingen de aandacht vestigen op de psychologische effecten van vijandelijkheden bestaat er nog geen consistente statenpraktijk wat betreft het opnemen van psychisch leed in de proportionaliteitsbeoordeling. 

Rol van de Internationale Rode Kruis- en Rode Halve Maanbeweging

Gezien de missie van de Internationale Rode Kruis- en Rode Halve Maanbeweging om menselijk leed te voorkomen of beperken waar het zich ook voordoet, zijn haar verschillende componenten ook actief in mentale gezondheidshulpverlening. Dit door onder andere het aanbieden van basisondersteuning, psychologische eerste hulp en gespecialiseerde behandelingsdiensten voor mensen met geestelijke gezondheidsproblemen, ook tijdens gewapende conflicten.

Naast het bieden van dergelijke hulpverlening wereldwijd, gaat de Rode Kruis- en Rode Halve Maanbeweging actief in dialoog met staten om het antwoord op humanitaire uitdagingen te versterken, met als unicum de Internationale Conferentie van het Rode Kruis en de Rode Halve Maan. Tijdens de 33e Internationale Conferentie van het Rode Kruis en de Rode Halve Maan in 2019 werd mentale gezondheid op tafel gelegd, wat resulteerde in de aanname van een resolutie over mentale gezondheid en psychosociale behoeften tijdens gewapende conflicten, natuurrampen en andere noodgevallen. 

Dit blogbericht werd mede geschreven door vrijwilliger Sami Ahmad.